De invloed en kwaliteit van vroege ervaringen vormt de bouw van de hersenen
Uitgewerkt door: Ineke Oenema-Mostert
Belangrijke eigenschappen van de bouw van de hersenen ontstaan al en worden gevormd door ervaring voor en kort na de geboorte. Veel fundamentele aspecten van die bouw zijn al bepaald voordat een kind naar school gaat. Niettemin, grote delen van de hersenen die verantwoordelijk zijn voor hogere functies, waaronder de meeste cognitieve, sociale en emotionele functies, zijn op de leeftijd van drie jaar nog niet ontwikkeld of bevinden zich in een heel pril stadium. Voor de meeste functies blijft het venster van ‘de gelegenheid tot ontwikkeling’ open tot ver na de leeftijd van drie jaar.
Het fundament van de bouw van de hersenen wordt al vroeg in het leven aangelegd door een voortdurende reeks dynamische interacties. Omgevingsfactoren en persoonlijke ervaringen hebben een grote invloed op de wijze waarop genetische aanleg zich kan ontwikkelen. Omdat bepaalde ervaringen invloed hebben op bepaalde en specifieke breinnetwerken tijdens bepaalde ontwikkelingsstadia - ook wel gevoelige periodes genoemd – geven de auteurs aan dat het van groot belang om te profiteren van deze specifieke vroege ontwikkelingskansen. Met andere woorden, de kwaliteit van de vroege omgeving van een kind en de beschikbaarheid van aansluitende ervaringen in de juiste fase van de ontwikkeling zijn van fundamenteel belang. Deze bepaalt op haar beurt hoe goed de persoon in staat zal zijn denken en emoties te reguleren. Nadat de breinnetwerken zijn ontwikkeld kunnen deze door ervaringen nog veranderen, maar het bereik van deze latere aanpassingen is veel beperkter.
Hoewel een groot deel van de hersenarchitectuur wordt gevormd tijdens de eerste drie jaar, is de stellingname dat het venster van mogelijkheden voor hersenontwikkeling zich sluit op de derde verjaardag van een kind, volgens deze auteurs volledig ongegrond. Elementaire eigenschappen van hersenfuncties, zoals ons vermogen om goed te zien en te horen, hangen hoofdzakelijk samen met zeer vroege ervaringen. Sommige aspecten van emotionele ontwikkeling ontwikkelen zich ook al heel vroeg. Niettemin, grote delen van de hersenen die verantwoordelijk zijn voor hogere functies, waaronder de meeste cognitieve, sociale en emotionele functies, zijn op de leeftijd van drie jaar nog niet ontwikkeld of bevinden zich in een heel pril stadium. Voor de meeste functies blijft het venster van ‘de gelegenheid tot ontwikkeling’ open tot ver na de leeftijd van drie jaar.
De auteurs geven ook aan dat investeringen in de kwaliteit van voor- en vroegschoolse educatie het grootste effect hebben voor kwetsbare kinderen die opgroeien in gezinnen met een laag inkomen en ouders met een beperkte opleiding. Sterke en aanhoudende activering van de stressresponssystemen van het lichaam (dat wil zeggen verhoging van hartslag, bloeddruk, en stresshormonen zoals cortisol en cytokinen) kan resulteren in permanente verstoring van hersencircuits tijdens de gevoelige perioden waarin zij ‘volwassen’ worden. Veel voorkomende oorzaken van dergelijke "toxische" stress zijn kindermishandeling, ernstige verwaarlozing, en langdurige of herhaalde blootstelling aan geweld, die in verband kan worden gebracht met diepe armoede, drugsmisbruik door de ouders, of psychische problemen in het gezin, zoals ernstige depressie. Gesteld wordt dat het volgen van de ontwikkeling en het inzetten van interventies, bij gezinnen met jonge kinderen waar zorgen zijn over het gedrag of de ontwikkeling, betere opgroei- en ontwikkelkansen mogelijk maakt. Investeren in kwaliteit van voor- en vroegschoolse educatie zou volgens de auteurs waarschijnlijk een aanzienlijk rendement op investering opleveren door vermindering van de latere kosten van bijvoorbeeld speciaal onderwijs, zittenblijven en uitkeringen.